Jan Paweł II w encyklice Sollicitudo rei socialis („Troska o sprawy społeczne”) pisał, że celem katolickiej nauki społecznej nie jest wypracowanie jakiegoś optymalnego ustroju polityczno-gospodarczego. Nie jest nim „trzecia droga pomiędzy liberalnym kapitalizmem i marksistowskim kolektywizmem”. Pokusa zbudowania lepszego świata pojawia się jednak w każdym pokoleniu. Nie byli od niej wolni nawet Apostołowie, którzy pod pojęciem Królestwa Bożego mieli na myśli to ziemskie.
Pod koniec ubiegłego wieku politycy chcieli zbudować coś pośredniego między socjalizmem i kapitalizmem. Twierdzili, że nie ma ekonomicznego systemu bez wad. Socjalizm ogranicza wolność gospodarczą i wprowadza monopol państwa, a kapitalizm jest przyczyną bezrobocia i dysproporcji dochodów. Pomysły wielu socjaldemokratów i socjalliberałów były podejmowane także przez wielu komentatorów katolickiej nauki społecznej Kościoła, którzy w interwencji państwa widzieli ratunek dla uzdrowienia ekonomii.
Z połączenia socjalizmu z kapitalizmem nie udało się stworzyć wolnej ekonomii, o której pisał Jan Paweł II w encyklice Centesimus annus w dwa lata po upadku Muru Berlińskiego. Uniemożliwił to państwowy interwencjonizm, który wokół wielu branż stworzył bariery regulacyjne, zwiększające koszty zakładania nowych firm. Istniejące korporacje wchodziły w układy z rządem w celu tworzenia zasad i przepisów, które sprzyjają istniejącemu status quo, a jednocześnie ograniczają i szkodzą konkurencji. W skrajnych przypadkach rządy przyznawały przywileje monopolistyczne niektórym firmom.
Nowym pomysłem na stworzenie lepszego świata jest dzisiaj zastąpienie korporacyjnego kapitalizmu kapitalizmem globalnym. Z taką inicjatywą wyszli uczestnicy Fortune-Time Global Forum zorganizowanego w Watykanie na początku grudnia 2016 r. Przedstawiciele największych korporacji na świcie pod względem przychodów chcą stworzyć bardziej integracyjną i humanitarną gospodarkę oraz pomóc w zwalczaniu ubóstwa i rozwiązaniu problemu uchodźców na całym świecie. Późniejsze negocjacje tzw. kapitalizmu inkluzywnego z Watykanem zaowocowały powołaniem Rady i Strażników Inkluzywnego Kapitalizmu, której przewodniczącą została Lynn Forester de Rothschild.
Kard. Peter Turkson z Ghany, przewodniczący watykańskiej Dykasterii ds. Integralnego Rozwoju Człowieka, który prowadzi ten dialog z strony Watykanu, w obszernym wywiadzie dla amerykańskiego czasopisma National Catholic Register, powiedział, że kapitalizm nie może polegać na „skapywaniu” tego, co przedsiębiorcom zbywa. Ekonomia skapywania (trickle-down economics) to populistyczny termin na określenie polityki gospodarczej przychylnej najbogatszym lub uprzywilejowanym. Rację miał Franciszek, kiedy pisał o tym w Evangelii gaudium, że świat nie może tak funkcjonować, ale dialog z korporacjami, które korzystają z protekcjonizmu państwowego, będzie w praktyce oznaczał wprowadzenie tej teorii w życie.
Kapitalizmu nie należy poprawiać. Z samej swojej natury jest on inkluzywny. Przedsiębiorca zamknięty na potrzeby drugiego człowieka nie odniesie nigdy sukcesu. Sposobem na wzbogacenie się w otwartej gospodarce jest oferowanie usług dla szerokiej rzeszy konsumentów. Droga do bogactwa zaczyna się od pomysłu i mozolnego docierania z nim do ludzi. Do napisania tego artykułu używam programu, który kupiłem od Billa Gatesa. Ta transakcja wzbogaciła zarówno jego jak i mnie. Gates stał się bogaty, ponieważ przekonał miliony ludzi, aby coś od niego kupili. Robiąc to, moje życie również się polepszyło. Każda wolnorynkowa transakcją jest wymianą, na której zyskują dwie strony.
Ronald Reagan i Margaret Thatcher nie argumentowali, że społeczeństwo stanie się bogatsze, ponieważ bogaci wydadzą więcej. Twierdzili – i robili to słusznie – że ogólne obniżki podatków dla wszystkich, a nie tylko dla bogatych, pobudzają gospodarkę. Kapitalizm to otwarta gospodarka i wolna przedsiębiorczość, ujęta w ramy prawne, by chronić własność prywatną i dotrzymywanie zawartych umów. Tylko taka gospodarka jest inkluzywna i generuje bogactwo we wszystkich dziedzinach i na wszystkich poziomach społeczeństwa.
Nie tylko dzisiaj kapitalizm jest krytykowany za wyzysk, pogoń za zyskiem, biedę, bezrobocie i pogłębiające się rozwarstwienie społeczne. Człowiekiem, który próbował już z tym walczyć, był Robert Owen (+1858), walijski przedsiębiorca i działacz socjalistyczny. W swoich zakładach włókienniczych w New Lanark w Szkocji chciał poprawić położenie swoich robotników dzięki budowie tanich mieszkań, szkół, skróceniu dnia pracy i podwyżce płac. Odrzucając własność prywatną, poniósł porażkę.
Roman Kluska, czołowy producentem komputerów w latach 90-tych ubiegłego wieku, który stworzył swoją firmę praktycznie bez żadnego kapitału, składając komputer w garażu, wskazuje na inną drogę wyjścia z ubóstwa. Tym, co przeszkadza wejść na rynek nowym i młodym polskim przedsiębiorcom, jest tworzenie skomplikowanych regulacji i przepisów, które są w takim samym stopniu wymagane od małych, średnich i wielkich firm. R. Kluska odniósł sukces dzięki ustawie Wilczka, która funkcjonowała na dwóch podstawowych zasadach: „co nie jest zakazane, jest dozwolone” i „pozwólcie działać” (z fr. laissez faire).
Kapitalizmu nie potrzeba reformować. Należy ująć go w ramy prawne, o czym pisał Jan Paweł II w Centesimus annus. Dla polskiego papieża kapitalizm, który „uznaje zasadniczą i pozytywną rolę przedsiębiorstwa, rynku, własności prywatnej i wynikającej z niej odpowiedzialności za środki produkcji”, jest najlepszym system ekonomicznym. Stawia jednak jeden istotny warunek. Wolność ekonomiczna musi być ujęta „w ramy systemu prawnego, wprzęgającego ją w służbę integralnej wolności ludzkiej i traktującego jako szczególny wymiar tejże wolności, która ma przede wszystkim charakter etyczny i religijny” (CA 42)
Tym samy wskazuje na rolę państwa, gdyż człowiek jako istota społeczna potrzebuje porządku i prawa. Pismo Święte uzasadnia autorytet władzy państwowej jako następstwo władzy Boga nad światem, ale władza ta musi być sprawiedliwa i służyć swoim obywatelom. Najistotniejsze jest w nim dobre, trwałe prawo i jego przestrzeganie. Według polskiego biblisty, Michała Wojciechowskiego, sprzyja temu koncepcja państwa minimum. W państwie o dużych uprawnieniach rządzący skłonni są do przemocy wobec obywateli, do zdzierstwa podatkowego i do żądania czci kosztem Boga.
Na konferencji w 2018 r. zorganizowanej przez zwolenników tzw. inkluzywnego kapitalizmu Lynn Forester de Rothschild powiedziała: „Kapitalizm jest systemem operacyjnym świata, jest większy niż każdy system polityczny, jest większy niż każda religia, jest większy niż każdy może sobie wyobrazić”. Kapitalizm nie jest większy. Jest on wolną przedsiębiorczością, która musi być ujęta w ramy prawne i wsparta na etyce, która opiera się na siódmym Bożym Przykazaniu „Nie kradnij”. Nie potrzeba go reformować. Wystarczy na nowo stworzyć szansę, by nowe wielkie firmy powstawały w małych garażach.
O. Jacek Gniadek SVD
Artykuł ukazał się w numerze 39 magazynu Europa Christi z 28 marca 2021 roku
