Wątpliwy sukces programu 500+

Politycy partii rządzącej bardzo lubią się chwalić programem 500+ i podkreślać, że jest on największym sukcesem polskiej polityki prorodzinnej od 1989 roku. Czy rzeczywiście tak jest?

W ocenie skutków regulacji, która została sporządzona dla projektu ustawy wprowadzającej 500+ możemy przeczytać że “projekt ustawy ma na celu przede wszystkim pomoc dla rodzin wychowujących dzieci oraz przeciwdziałanie spadkowi demograficznemu w Polsce, przez przyznanie tym rodzinom nowego świadczenia wychowawczego”. Trzy lata po wejściu w życie programu, autorzy raportu pt. “Rodzina 500+ – ocena programu i propozycje zmian” stawiają i udowadniają tezę o braku możliwości stwierdzenia korelacji między programem, a wzrostem dzietności. Potwierdzono jednocześnie, że program przyczynił się do ograniczenia w dużym stopniu ubóstwa wśród dzieci. Autorzy jednak wskazali, że można było to zrobić dużo oszczędniej, dokładnie za jedynie 12% budżetu programu.

Jednocześnie program ten przyniósł ze sobą dwie, bardzo negatywne konsekwencje: spadek aktywności zawodowej wśród kobiet oraz znaczne obciążenie dla budżetu w wysokości 22 mld złotych (w wersji pierwotnej) i ponad 40 mld złotych rocznie (w wersji aktualnej, zakładającej przyznawanie świadczenia niezależnie od dochodu rodziców również na pierwsze dziecko).

Trzy lata programu 500+ w liczbach

68 mld zł – kosztów

240 tys. – kobiet i mężczyzn wypchniętych z rynku pracy

589 zł – kosztu na 1 mieszkańca tylko w minionym roku

1,5% – PKB wydatków

Co moglibyśmy mieć w zamian?

– ok 130 samolotów F-35 – taka ilość samolotów zapewniłaby Polsce dominację w powietrzu w Europie

– Wielki Zderzacz Hadronów x3 – największa maszyna na świecie będąca jednym z najważniejszych naukowych urządzeń jakie ludzkość kiedykolwiek zbudowała. Oryginał znajduje się w obiekcie CERN w Genewie.

– 1280 km autostrad lub 1757 km dróg ekspresowych (uwzględniając dotacje unijne, tę ilość można by prawie podwoić).

– Nowoczesna elektrownia atomowa o mocy 4,5 GW (20 proc. zapotrzebowania energetycznego Polski) o najwyższych standardach bezpieczeństwa.

– Własny program kosmiczny na światowym poziomie (kilkukrotnie przewyższający chociażby budżet SpaceX)

– Budżet bez deficytu – koniec z zadłużaniem państwa

Czy 500+ popierają wszyscy?

Śledząc rzeczywistość medialną można odnieść wrażenie, że tak. Tymczasem jak jest naprawdę? Zebraliśmy kilka sondaży opinii publicznej z ostatnich miesięcy.

Czy to mogło się udać? Czyli 500+ w innych krajach

Program “500+” miał być odpowiedzią na polski kryzys demograficzny. Jednak czy impuls finansowy na pewno jest odpowiednim bodźcem do stymulowania wskaźnika dzietności? Jest to co najmniej wątpliwe. Co więcej, można było ten wniosek wysnuć już na podstawie doświadczeń innych krajów, które stosowały podobne programy socjalno-demograficzne. Waszej uwadze polecamy przykłady pochodzące z trzech krajów, które łączy tylko jedno: próba walki ze starzeniem się społeczeństwa za pomocą polityk socjalnych.

Niemcy – “Kindergeld”

Niemcy na poziomie federalnym proponują rodzinom miesięczne świadczenie nazywane “Kindergeld”, które jest wypłacane za każde dziecko do 18 roku życia lub do 25 roku życia, o ile będzie ono kontynuować naukę [1]. Wysokość świadczenia (waloryzowana co kilka lat) uzależniona jest od ilości posiadanych dzieci. Ostatnia waloryzacja miała miejsce 1 lipca 2019 roku. Od tego dnia wysokość świadczenia wynosi [2]: a) 204 euro/mies. na pierwsze i drugie dziecko; b) 210 euro/mies. na trzecie dziecko oraz c) 235 euro/mies. na czwarte i kolejne dziecko.

Czy Kindergeld wpłynął pozytywnie na dzietność? Dane dotyczące współczynnika dzietności pokazują, że od połowy lat ‘70 do dnia dzisiejszego współczynnik ten utrzymuje się mniej więcej na poziomie 1.3 – 1.5 [3]. Również badania nie dają jednoznacznie pozytywnej odpowiedzi na pytanie o wpływ Kindergeld na współczynnik dzietności, sugerując że świadczenie to ma wpływ przede wszystkim na podjęcie decyzji o urodzeniu kolejnego dziecka w rodzinach o niskich dochodach, posiadających już co najmniej jedno dziecko [4].

Korea Południowa

Korea Południowa stworzyła interesujący system zasiłków powiązanych z polityką demograficzną. Z jaki skutkiem? Tam system jednorazowych świadczeń pieniężnych związanych z narodzinami (odpowiedników naszego “becikowego”) oraz stałych zasiłków w związku z utrzymaniem dziecka jest silnie zdecentralizowany i zależy od woli konkretnych jednostek samorządu terytorialnego [dalej: “JST”] które decydują nie tylko o wysokości poszczególnych świadczeń, ale również o tym czy będą one w ogóle stosowane oraz o kryteriach jakie musi spełnić rodzina ubiegająca się o świadczenie.

W przypadku Korei wskaźnik dzietności prezentuje trend spadkowy. Od początku XXI wieku jego wartość zmniejszyła się z 1.2 do 1.0, pomimo chwilowego wzrostu w okresie 2007 – 2013 (wartość współczynnika: 1,2 – 1,3) [6]. Jest to o tyle ciekawe, że w tym samym okresie (tj. od 2001 roku) niemal wszystkie koreańskie JST zdążyły wprowadzić finansowe instrumenty mające na celu zwiększenie dzietności [7].

Republika Południowej Afryki

W RPA program, który można by porównać do 500+ to Child Support Grant [dalej: “CSG”]. Funkcjonuje on od 1998 roku. Obejmowane są nim południowoafrykańskie rodziny żyjące w ubóstwie. Pierwotnie, świadczenie było przyznawane tylko na dzieci poniżej 7 roku życia w wysokości 100 Rand miesięcznie, by następnie poszerzać krąg podmiotów uprawnionych (obecnie dzieci do osiągnięcia 18 roku życia) oraz wysokość świadczenia (ze 100 do 330 Rand miesięcznie).

Przeprowadzane badania nad CSG wykazały że… ma on wpływ negatywny na dzietność. W ocenie autorów i autorek badania, zwiększone dochody doprowadziły do większego uniezależnienia się ekonomicznego mieszkanek RPA oraz poprawiły dostęp do edukacji, zwiększając jednocześnie koszt alternatywny ewentualnego macierzyństwa. [8]

Alternatywne polityki prorodzinne (wybrane)

Podsumowanie

Sukcesy programu 500+ po trzech latach są mocno wątpliwe, a z punktu widzenia założeń ustawy należy go ocenić jako chybiony. Udało się za to wygenerować olbrzymie koszta, doprowadzając do paraliżu bardziej strategiczne, z punktu widzenia społeczeństwa, inicjatywy budżetowe, jak inwestycje infrastrukturalne, czy podwyżki dla nauczycieli. Skala wydatków nie umknęła chociażby autorom rankingu OXFAM-u, w którym Polska znalazła się na 20 miejscu na świecie pod względem wydatków socjalnych, a co bardziej wstrząsające – w relacji do PKB wydajemy najwięcej na świecie, wyprzedzając nawet znanych z rozbudowanej polityki socjalnej Finów i Francuzów.

Biorąc pod uwagę fakt, iż w ostatnich latach Polska zalicza systematyczny spadek w rankingu wolności gospodarczej Heritage Foundation (w trzy lata z miejsca 39 spadliśmy na 46), można domniemywać, że weszliśmy na niebezpieczną ścieżkę, która może podważyć dotychczasowy rozwój gospodarczy. Coraz łatwiej jest żyć z zasiłków, coraz trudniej zaś utrzymywać się z owoców swojej pracy. Dobrobyt jednak pochodzi z działań obywateli, korzystających z wolności gospodarczej i stabilnego prawa, nie zaś z państwowego rozdawnictwa. Najnowsza historia Polski jest tego najlepszym przykładem.

Ten trend, jak widać chociażby z zaprezentowanych na stronie sondaży, budzi niezadowolenie i poczucie niesprawiedliwości wśród sporej części obywateli. Ostatecznie to od nas i naszego zaangażowania zależy czy złe zmiany, z jakimi mamy do czynienia, zostaną utrzymane.

Przypisy:

Czy program 500+ rzeczywiście jest sukcesem? (wstęp)

[1] https://www.senat.gov.pl/download/gfx/senat/pl/senatposiedzeniatematy/2956/drukisejmowe/216.pdf
[2] https://for.org.pl/pl/publikacje/raporty-for/raport-rodzina-500-plus-ocena-programu-i-propozycje-zmian?fbclid=IwAR1GUVt8yU3IYtviI7XvqOjFF3v3bY9f_cqZkTRqDuTSoyVTESaaMkoQ6lE

Trzy lata programu 500+ w liczbach

[1] https://www.gov.pl/documents/1048151/1060973/trzy_lata_z_500%2B_28-03.pdf/5912c415-43f5-5aaf-3dcf-f800f96b0441
[2] “Rodzina 500+ Ocena programu i propozycje zmian”, Magda, Brzeziński, Chłoń-Domińczak, Kotowska, Mycyk, Najsztub, Tyrowicz, Warszawa 2019
[3] https://for.org.pl/pl/a/6767,komunikat-16/2019-rachunek-od-panstwa-za-2018-rok
[4] “Rodzina 500+ Ocena programu i propozycje zmian”, Magda, Brzeziński, Chłoń-Domińczak, Kotowska, Mycyk, Najsztub, Tyrowicz, Warszawa 2019

Co moglibyśmy mieć w zamian?

[1] 128 samolotów F-35
Przy obliczeniach wzorowano się na kontrakcie Belgów, którzy kupili 32 samoloty za 4 mld USD przy założeniu, że Polsce zostaną zaoferowane nieco gorsze warunki transakcji i za tę samą liczbę samolotów zapłaci ok 4,5 mld USD. Mając te dane bazowe łatwo obliczyć że czterokrotnie większa liczba samolotów (128) kosztowałaby 18 mld USD co stanowi 68,6 mld złotych.
Uwaga: sam samolot jest tańszy ale ta kwota obejmuje również systemy uzupełniające i infrastrukturę naziemną zapewniającą pełne wykorzystanie potencjału tych maszyn.

[2] Trzy Wielkie Zderzacze Hadronów
Koszt wybudowanego pod Genewą “molocha” wyniósł ok. 6 mld CHF, czyli ok. 22 mld PLN.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Wielki_Zderzacz_Hadron%C3%B3w#Koszt

[3] 1280 km autostrad lub 1757 km dróg ekspresowych
Średni koszt budowy kilometra autostrady to wydatek rzędu ok. 53,1 mln PLN, zaś drogi ekspresowej – 38,7 mln PLN
https://www.rynekinfrastruktury.pl/wiadomosci/drogi/ile-kosztuje-kilometr-drogi–63996.html

[4] Nowoczesna elektrownia atomowa o mocy 4,5 GW
Wydatek do 70 mld PLN (http://wgospodarce.pl/informacje/49637-koszt-budowy-elektrowni-atomowej-to-40-70-mld-zl)
. W ciągu 15 lat można byłoby wybudować elektrownie w pełni zaspokajające polskie zapotrzebowanie na energię elektryczną redukując znacząco emisję CO2.

Jak wynika z raportu ministerstwa energii, cena prądu z atomu jest najniższa ze wszystkich dostępnych źródeł. Przejście na atom przyniosłoby ze sobą dodatkową korzyść w postaci obniżenia cen prądu (m.in. przez brak konieczności kupowania przez elektrownie coraz droższych praw do emisji CO2 oraz eksploatacji coraz gorzej dostępnych złóż węgla), co przełożyłoby się na niższe ceny wszystkich towarów i usług.

[5] Polski Program Kosmiczny
Kierowane przez Elona Muska Space X na swój program kosmiczny wydała łącznie ok 2,5 mld USD. Samo opracowanie jednej z ostatnich rakiet wielokrotnego użytku (Falcon Heavy) kosztowało zaledwie 500 mln USD (!). Jeżeli jednak chcemy wziąć pod uwagę projekty państwowe, to możemy zauważyć że projektowana przez NASA rakieta Space Launch System mająca zapewnić powrót człowieka na Srebrny Glob może kosztować do 35 mld dolarów. Przy kursie na czas redakcji materiału, jest to odpowiednik 133 mld PLN, a więc dwukrotność kwoty wydanej na program 500+ od początku jego funkcjonowania.

[5] Budżet bez deficytu
Deficyt budżetowy w 2018 roku wyniósł 10,8 mld zł, tymczasem koszt programu “Rodzina 500+” wyniósł w 2018 roku ok. 24 mld zł, deficyt na rok 2019 natomiast przewidywany jest na kwotę 28,5 mld zł, biorąc pod uwagę wzrost kosztów programu 500+ do 41 mld zł od lipca można by go uniknąć

Czy program 500+ rzeczywiście popierają wszyscy?

[1] Ariadna dla ciekaweliczby.pl – 25.06.2019
http://ciekaweliczby.pl/koszty_zycia_zadluzanie/?fbclid=IwAR0m-gz_vYzsz-5px9f4ZN-pgU9ZcrGL44QGO-G9d-CaP3Ba_JPSxPuLrOg
[2] IBRiS dla “Rzeczypospolitej” – 10.06.2019
https://www.rp.pl/Polityka/306109896-Sondaz-Polska-malo-solidarna.html
[3] Ariadna dla ciekaweliczby.pl – 25.03.2019
http://ciekaweliczby.pl/500plus_a_sprawiedliwosc/

Alternatywy

[1] Austria – https://www.bmf.gv.at/top-themen/familienbonusplus.html
[2] Francja, Szwecja, USA na podst raportu https://www.pwc.pl/pl/pdf/ulgi-podatkowe-2017.pdf?fbclid=IwAR3P9YiS1EJn7dmwKgw-90WQj_aU0rs4AqiIOIhOCy2PPdoW6LSFUl5CzYw

Jak działa „500+” poza Polską?

[1] https://mondi-polska.pl/poradnik/kindergeld/
[2] https://punkt.media/pl/poradniki/niemcy/zasilki-rodzinne-i-zwrot-podatku-d/8499-kindergeld-czego-sie-spodziewac-w-2019-roku
[3]  https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?end=2017&locations=DE&start=1960+

[4] Regina T. Riphahn, Ph.D., Frederiv Wiynck. “Fertility Effects of Child Benefits” [in:] “BGPE Discussion Paper”, No. 164
http://www.lsw.wiso.uni-erlangen.de/userfiles/team/riphahn/bgpe-164_riphahnwiynck.pdf

[5] Yeon Jeong Son, “Do childbirth grants increase the fertility rate? Policy impacts in South Corea” [in:] “Reviev of Economics of the Household”, September 2018, Volume 16, Issue 3, pp 713-735
https://link.springer.com/article/10.1007/s11150-017-9383-z?
[6] https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?end=2017&locations=KR&start=1995

[7] Fig. 3 Fraction of municipalities offering family Benefits w przyp. 5
[8] Molly Rosenberg et al. “Relationship between Receipt of a Social Protection Grant for a Child and Second Pregnancy Rates among South African Women: A Cohort Study” [in:] PLoS One. 2015; 10(9)
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4580643/

Podsumowanie

[1] http://inequalityindex.org/
[2] https://www.heritage.org/index

Tekst ukazał się na stronie libertyforum.pl