Ponieważ rośnie w naszym kraju zainteresowanie szwajcarską demokracją bezpośrednią, oddajemy w Państwa ręce „Krótką historię Szwajcarii XIX wieku”. XIX wiek był bowiem kluczowy dla obecnego kształtu tej demokracji. Za jej kamień węgielny uznawana jest Konstytucja Federalna z roku 1848. Poniżej, za portalem http://history-switzerland.geschichte-schweiz.ch/switzerland-federal-constitution-1848.html, przedstawiamy tło historyczne tego wielkiego wydarzenia.
Poniższy tekst jest typowym tekstem historycznym – przedstawia fakty, ale nie tłumaczy przyczyn, z powodu których działo się tak właśnie, a nie inaczej. Dlatego liczymy na pomoc naszych czytelników, może ktoś z Państwa będzie mógł rozwinąć ten tekst.
Zespół PAFERE
* * *
Historia Szwajcarii
Droga Szwajcarii do uchwalenia Konstytucji Federalnej z roku 1848
Restauracja roku 1815
Po pokonaniu Napoleona europejscy królowie i mężowie stanu spotkali się w Austrii na kongresie wiedeńskim w 1815 r., aby ustalić warunki pokoju. Wszystkie wielkie mocarstwa przychylnie patrzyły na ideę neutralności Szwajcarii, toteż zgodziły się ogłosić gwarantującą ją wspólną deklarację. Zwycięskim państwom zależało również na ograniczeniu wpływów Francji. W związku z tym postanowiły, że kantony Valais, Genewa i Neuchâtel – które przed aneksją napoleońską były członkami zaprzyjaźnionymi dawnej konfederacji szwajcarskiej – staną się częścią Szwajcarii (jako członkowie pełnoprawni). Odtąd Szwajcaria składała się z 22 kantonów, których granice przetrwały niezmienione do dziś.
Szwajcaria mogła zatem znowu samodzielnie decydować o swoich sprawach wewnętrznych. Jako że podówczas zwycięskie okazały się stronnictwa konserwatywne, przywróciły one mnóstwo dawnych praw. Miasta ponownie zdominowały swoje kantony, jednak już nie w tak dużym stopniu jak poprzednio: musiały bowiem zagwarantować im ograniczone przedstawicielstwo w parlamentach. (Przykładowo, miasto Bazylea miało 90 przedstawicieli w parlamencie kantonalnym, natomiast kanton Bazylea-Okręg posiadał tylko 64 reprezentantów, mimo iż liczył on ponad dwukrotnie więcej mieszkańców niż miasto; kantonowi Lucerna przysługiwało 10 z 36 mandatów, a kantonowi Zurych – 82 z 212 itd.). Oprócz tego utrzymano w mocy pewne rewolucyjne osiągnięcia, jak zniesienie poddaństwa, gwarancje praw osobistych i upowszechnienie oświaty.
Zwolennicy liberalizmu nie zniknęli jednak całkowicie. Ich naczelnymi hasłami były:
- równe prawa wyborcze i demokratycznie wybierane rady,
- publiczne prowadzenie rozpraw sądowych (sprzeciw wobec arbitralności sądów),
- wolność handlu (zniesienie ograniczeń, które dopuszczały do niektórych rodzajów praktyki rzemieślniczej wyłącznie członków określonych cechów),
- zwiększenie liczby praw ogólnokrajowych kosztem suwerenności kantonów (ujednolicenie regulacji prawnych dla całej Szwajcarii).
Droga Szwajcarii do nowożytnej demokracji
Odrodzenie lat 30. XIX w.
Pod wpływem rewolucji lipcowej we Francji roku 1830, w Szwajcarii zainicjowano liberalny ruch odnowicielski, nazywany „Odrodzenie”. Jego przedstawiciele domagali się pełni praw demokratycznych i równości obywateli pochodzenia miejskiego oraz wiejskiego. W ciągu jednego roku 12 kantonów zmieniło swoje konstytucje i zniosło rządy arystokratyczne, a także cenzurę prasy. Liczba gazet i czasopism politycznych wzrosła z 29 w roku 1830 do 54 w roku 1834. Promowano też oświatę: zreorganizowano szkoły podstawowe oraz poprawiono edukację nauczycieli (kilka specjalistycznych liceów rozpoczęło kształcenie zawodowych nauczycieli zastępujących później rolników i rzemieślników, dla których nauczanie było jedynie pracą dorywczą). Założono również uniwersytety w Zurychu (1833) i Bernie (1834).
Odłączenie się kantonu Bazylea od miasta Bazylei
Miasto Bazylea nadal jednak odmawiało przyznania równych praw swojemu kantonowi. W związku z tym kanton ten, uchwaliwszy własną konstytucję, ogłosił niepodległość. Miasto starało się utrzymać dotychczasowy porządek rzeczy siłą, jednak zostało pokonane dwukrotnie. Jako że negocjacje prowadzone pod okiem pozostałych kantonów spełzły na niczym, w roku 1833 nastąpił ostateczny podział owych jednostek na dwa pół-kantony. Podobny podział groził kantonowi Schwyz, jednak udało mu się go uniknąć dzięki pomocy innych kantonów w wynegocjowaniu nowej konstytucji.
Idea państwa federalnego (1833)
W roku 1833 lekarz o liberalnych poglądach Paul Vital Ignaz Troxler z Beromünster (kanton Lucerna) zaproponował przyjęcie nowego modelu państwa federalnego wzorowanego na Stanach Zjednoczonych Ameryki. Co ciekawe, mimo iż ideę tę zapoczątkowano w centralnej Szwajcarii, urzeczywistniono ją dopiero po krótkiej wojnie domowej, w której Szwajcaria centralna sprzeciwiła się tej nowej koncepcji. „Tagsatzung” (federalna konferencja przedstawicieli kantonów) opracowała umiarkowanie liberalną konstytucję federalną. Planowano utworzenie parlamentu federalnego liczącego 44 członków, rządu federalnego liczącego 5 członków oraz sądu federalnego. Uprawnienia, jakie konstytucja z roku 1848 nadawała władzom federalnym, były znacznie mniejsze w porównaniu z obecnymi. Nie przewidywała ona przede wszystkim izby reprezentantów, której członkowie byliby wybierani proporcjonalnie do liczby mieszkańców. Dzięki temu niewielkie i z reguły konserwatywnie nastawione kantony środkowej Szwajcarii miały większy wpływ polityczny, niż mają dzisiaj. Lucerna jako największe miasto środkowej Szwajcarii miała być stolicą federalną, jednakże centralna Szwajcaria przegapiła swoją szansę i opowiedziała się za utrzymaniem dawnego ustroju. Konserwatyści krytykowali projekt nowej konstytucji jako zbyt postępowy, zaś liberałowie – jako zbyt konserwatywny. Za przyjęciem konstytucji opowiedziały się tylko następujące kantony: Zurych, Glaurus, Szafuza, St. Gallen, Gryzonia, Genewa, Bazyela-Okręg, Turgowia oraz, co ciekawe, w większości katolickie Fryburg i Solura. Duże kantony protestanckie Berno i Bazylea-Miasto, a także Szwajcaria centralna, były natomiast przeciwne. Fakt ten pokazuje, że na początku sporu czynnikiem dzielącym konserwatystów i liberałów nie była religia.
Standaryzacja miar i wag
W roku 1838 niektóre kantony wprowadziły metryczny system miar i wag (w którym jednostkami podstawowymi są metr i kilogram; standard ten wprowadzono w czasach rewolucji francuskiej, a dziś jest międzynarodowym standardem w nauce), natomiast wiele innych kantonów pozostało przy swoich dawnych systemach. I tak w niewielkiej Szwajcarii obowiązywało jedenaście różnych definicji stopy jako jednostki długości, 81 różnych jednostek miary płynów, a funt liczył od 459 do 520 gramów. Taki stan rzeczy utrudniał handel między kantonami. W roku 1815 większość kantonów wróciła również do swoich dawnych walut. Ostateczne rozwiązanie tego problemu nastąpiło dopiero w 1877 r. (ustawa o miarach i wagach), po rewizji konstytucji federalnej z 1874 r.
Prowokacje i walka o władzę między konserwatystami i liberałami
W roku 1832 papież Grzegorz XVI potępił kulturę nowożytną, ideę liberalizmu oraz „bezbożną naukę”. Ksiądz katolicki Alois Fuchs, który domagał się ustanowienia demokratycznej konstytucji kościelnej w 1833 r., został usunięty z funkcji. Pewien członek kantonalnego rządu Lucerny zorganizował zgromadzenie w Baden (kanton Argowia), na którym liberalni politycy sformułowali sześć postulatów ustanowienia demokratycznego kościoła podlegającego kontroli państwa („artykuły badeńskie”). Znalazły one poparcie w kilku parlamentach kantonalnych, natomiast papiestwo, Francja i Austria domagały się ich odwołania.
Konserwatywny zwrot w protestanckim Zurychu
Rolnicy i przedsiębiorcy z Zurychu sprzeciwiali się reformie szkół podstawowych, która ograniczyłaby pracę dzieci w przemyśle (pamiętać należy, że Szwajcaria była jednym z pierwszych krajów na kontynencie, które poszły w ślady brytyjskiej industrializacji). W roku 1839 liberalny rząd zaprosił do objęcia stanowiska uniwersyteckiego niemieckiego teologa Davida Friedricha Straussa, który swoją książką z 1835 r. Das Leben Jesu. Kritisch bearbeitet (Żywot Jezusa. Opracowanie krytyczne) zapoczątkował falę krytycznych studiów biblijnych. Natychmiast jednak powołano „komitet na rzecz wiary”, który zmusił Straussa do rezygnacji. Bój o władzę toczył się nadal, aczkolwiek po tym, jak uzbrojeni mieszkańcy wkroczyli do Zurychu, rząd kantonalny złożył rezygnację. Nowe wybory przyniosły zwycięstwo partii konserwatywnej. Liberałowie z Ticino, przegrawszy wyboru roku 1839, wzięli władzę siłą. Mieszkańcy kantonu Lucerna wprowadzili zmiany do swojej konstytucji w 1841 r., zgodnie z którymi utrzymano instytucję demokratycznych wyborów i podziału władzy między rząd, parlament oraz sądy, ale zniesiono zasadę świeckości oświaty (tj. uprzednią likwidację szkół wyznaniowych).
Likwidacja klasztorów w kantonie Argowia (1841)
Kanton Argowia utworzono w 1803 r. z kilku pomniejszych terytoriów rządzonych częściowo przez pojedyncze miasta i dawną konfederację. W czasach reformacji władze jednych części kantonu zmusiły swoich poddanych do przejścia na protestantyzm, a innych do pozostania przy katolicyzmie. Regiony podległe konfederacji mogły natomiast decydować indywidualnie. Kantonalna konstytucja z roku 1815 wprowadziła stały i równy podział parlamentu kantonalnego między przedstawicieli o wyznaniu katolickim i protestanckim, ale już czwarta (w ciągu 38 lat) konstytucja kantonalna z 1841 uzależniła podział mandatów od liczby mieszkańców. Dokument ten przyjęto przy 16 050 głosach na „tak” i 11 484 na „nie”. Augustyn Keller, katolik i liberał, będący dyrektorem seminarium nauczycielskiego (liceum), stwierdził, że klasztory są „źródłem wszelkiego zła i matactw skutkujących konserwatywnymi rewoltami”, w związku z czym zaproponował ich zamknięcie. Taką też decyzję podjął parlament kantonalny, jednakże, jak się okazało, była ona bezprawna w świetle traktatu federalnego z 1815 r. Temu działaniu sprzeciwiły się kantony katolickie, wsparte przez konserwatywny rząd kantonu Zurych – co jedynie potwierdza, że spór ten nadal nie miał charakteru wyznaniowego. Rząd Argowii ugiął się tylko częściowo i przywrócił klasztory żeńskie, męskie pozostały zamknięte, natomiast „Tagsatzung” (federalna rada delegatów kantonalnych) wstrzymała się z ingerencją. W roku 1843 rada ta formalnie uznała sprawę za rozstrzygniętą i właśnie wtedy konserwatyści przyłączyli się do opozycji. W kantonie Valais wybory roku 1843 wyłoniły konserwatywną większość, a w rok później uchwalono nową, przyjazną kościołowi konstytucję.
Zaproszenie jezuitów do Lucerny (1844)
Parlament Lucerny, w którym panowała podówczas konserwatywna większość, zaprosił zakon jezuitów (słynący ze swej postawy intelektualnej i szczególnej wierności papieżowi) do zajęcia się kształceniem księży katolickich. Niektórzy umiarkowani konserwatyści, jak przewodniczący rządu kantonalnego Konstantin Siegwart-Müller, na próżno ostrzegali, by nie prowokować liberałów. Wspomniany wyżej radykał Augustin Keller z Argowii próbował przekonać „Tagsatzung” (radę federalną) do wydania uchwały uniemożliwiającej sprowadzenie jezuitów, jednak konserwatywna większość złożona zarówno z przedstawicieli kantonów katolickich, jak i protestanckich, odrzuciła jego projekt.
Liberalni partyzanci (1845)
Rozczarowani liberałowie i radykałowie nie zrezygnowali i nie uszanowali większościowych decyzji parlamentu kantonalnego Lucerny oraz federalnej „Tagsatzung”. W lutym 1845 r. w kantonie Vaud (zachodnia Szwajcaria) uzbrojeni radykałowie obalili umiarkowanie liberalny rząd z racji jego niezdecydowania w odniesieniu do afery jezuickiej. W sierpniu tego samego roku przedstawiono projekt nowej, radykalnej konstytucji, za przyjęciem którego opowiedziało się 64 procent mieszkańców. Z kolei wiosną 1845 tłumy uzbrojonych radykałów z kilku kantonów ruszyły na Lucernę. Zostali pokonani w dwóch bitwach, w których 185 zginęło, a 1785 wzięto do niewoli. Federalna „Tagsatzung” zabroniła jakichkolwiek dalszych zbrojnych pochodów. W lipcu zamordowany w swojej sypialni został przywódca twardogłowych konserwatystów Joseph von Ebersol. Delikatna równowaga władz stanęła w obliczu poważnego zagrożenia.
„Sonderbundskrieg” (wojna domowa)
Konserwatywnym rządom centralnej Szwajcarii nie wystarczyło jednak samo wsparcie ich stanowiska przez „Tagsatzung” (ogłoszenie tolerancji dla jezuitów i zakazu zbrojnych marszów). W związku z tym postanowiły one na nowo określić istotę sporu między konserwatystami a liberałami. W grudniu 1845 Konstantin Siegwart-Müller porzucił swój dawny, umiarkowany punkt widzenia i utworzył koalicję złożoną z wyłącznie katolickich kantonów Lucerna, Uri, Schwyz, Unterwalden, Zug, Fryburg i Valais. Tzw. „Sonderbund” (specjalne przymierze) otwarcie nawiązywało do czasów reformacji, gdy niemal identyczna koalicja prowadziła dwie wojny przeciwko dużym, protestanckim miastom – Zurychowi, Bernu i Bazylei. Związek ten powstał by wyrazić sprzeciw wobec planów większej centralizacji państwa szwajcarskiego i reform liberalnych. Kiedy owo tajne przymierze ujawniło się w czerwcu 1846 r., kantony protestanckie, włącznie z konserwatywnymi, zapłonęły oburzeniem.
Tak oto opinia publiczna ponownie uległa zmianie. W latach 1846-47 miasta Berno, Genewa i Bazylea zastąpiły swe konserwatywne konstytucje liberalnymi, a katoliccy mieszkańcy z południowej części kantonu St. Gallen wybrali do swego parlamentu kantonalnego wyłącznie liberalnych przedstawicieli, wskutek czego St. Gallen również uzyskało liberalny rząd. We Fryburgu liberałowie podjęli próbę przeprowadzenia rewolucji. Natomiast z drugiej strony papież, Prusy i Austria (monarchie) wywierały naciski na federalną „Tagsatzung”. Nowa, liberalna większość zdecydowanie odparła jednak ową obcą ingerencję i uznała „Sonderbund” za bezprawny w świetle prawa federalnego. W odpowiedzi sojusz ten zwrócił się o pomoc do Austrii oraz złożył jej obietnice terytorialne w razie zwycięstwa. Świadczy to o tym, że konserwatyści pogardzali prawem kantonów do samostanowienia w równym stopniu jak radykalni buntownicy. Reakcją federalnej „Tagsatzung” było podjęcie uchwały skłaniającej katolickie kantony do wypędzenia jezuitów.
W październiku obie strony wybrały dowódców wojskowych i zmobilizowały żołnierzy. Wojna domowa rozpoczęła się 3 listopada 1847 atakiem sojuszu na Ticino i Argowię. Wojska federalne ruszyły na Fryburg i Zug, które poddały się bez walki. 23 listopada doszło do kilku bitew na granicach oddzielających Zug i Lucernę, a także Berno i Lucernę. W następnych dniach żołnierze federalni zajęli Lucernę bez dalszych walk, a pozostałe kantony sojuszu poddały się. Siegwart-Müller opuścił Szwajcarię. Naczelny dowódca armii federalnej, pochodzący z Genewy gen. Guillaume Henri Dufour poinstruował swoich podkomendnych, by unikali niepotrzebnego przelewu krwi i powstrzymali się od grabieży. Dzięki niemu wojna skończyła się szybko, a liczba ofiar nie przekroczyła 86 zabitych i 500 rannych żołnierzy. Dufour (wraz z inną ważną postacią – Henri Dunantem) jest jednym ze współzałożycieli Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża (1864), a także autorem nowożytnych map (1844-1864), dzięki którym Szwajcaria zyskała wiodącą rolę w kartografii.
Konstytucja Federalna Szwajcarii z 1848 roku
Po pokonaniu sojuszu „Sonderbund” liberałowie wykorzystali okazję do umocnienia władzy centralnej w Szwajcarii. Byli jednak na tyle rozważni, by zapewnić kantonom daleko idące prawo do samostanowienia, szczególnie w obszarach problematycznych (jak np. oświata). Przyjęto podówczas podstawowe zasady zawarte w konstytucji USA:
- deklaracja fundamentalnych praw osobistych;
- dwuizbowy parlament składający się z „Nationalrat” (rady narodowej będącej izbą reprezentantów, która początkowo miała liczyć jednego członka na 20 tys. mieszkańców: w 1848 r. było to 111 mandatów, a w 1850 – 120; później liczbę mandatów ustalono na 200) i „Ständerat” (czyli rady kantonów pełniącej rolę senatu, w skład której wchodziło po dwóch członków z każdego kantonu). Podczas gdy duże kantony dominują w „Nationalrat”, mniejsze mogą blokować proponowane przez nie ustawy w „Ständerat”;
- rząd federalny, „Bundesrat”, składający się z 7 wybieranych przez parlament członków o równych uprawnieniach. Mimo iż każdy z członków odpowiada za kierowanie konkretnym działem administracji, wszelkie ważne decyzje podejmowane są metodą większościową. Stanowisko premiera ma charakter rotacyjny i każdego roku pełni je inna osoba, a ponadto polega głównie na wygłaszaniu przemówień i nie przysługują mu żadne szczególne uprawnienia. (Uwaga: niemieckie słowo „Bundesrat” oznacza również niemiecki i austriacki odpowiednik senatu, w związku z czym niektóre słowniki tłumaczą Bundesrat jako „izba wyższa parlamentu”);
- sąd federalny, którego zadaniem jest rozstrzyganie sporów między kantonami (obecnie kantony zawsze rozwiązują swoje problemy w drodze negocjacji, natomiast obywatele i spółki apelują do sądu federalnego, jeżeli nie zgadzają się z wyrokiem sądu kantonalnego – w ten sposób orzeczenia sądu federalnego pomagają w ujednolicaniu interpretacji prawa przez sądy kantonalne);
- zawieranie sojuszy z obcymi mocarstwami, podejmowanie decyzji w sprawach wojny i pokoju, ustalanie ceł, usługi pocztowe i bicie monet włączono w poczet obowiązków federalnych. W roku 1849 zamknięto około 400 rogatek stojących przy drogach i mostach całej Szwajcarii, a w 1850 przywrócono franka szwajcarskiego jako wspólną walutę.
Nową konstytucję zaakceptowała większość wynosząca 15 i pół kantonów (włącznie z Lucerną). Berno wyznaczono na stolicę federalną.
Rozwój demokracji bezpośredniej
Dominacja partii liberalnej
Pierwsze wybory zakończyły się zdecydowanym zwycięstwem liberałów oraz radykałów będących prekursorami współczesnej Radykalno-Demokratycznej Partii Szwajcarii (FDP). Uzyskali oni 87 ze 111 mandatów w izbie wyższej oraz 30 z 44 mandatów w izbie niższej. Oznacza to, że na niektórych liberałów głosowano nawet w Szwajcarii centralnej. W kantonach Fryburg i Valais, które wchodziły w skład konserwatywnego „Sonderbund”, liberalne rządy kantonalne wybrano w latach 1856-57. Przytłaczająca większość parlamentarna liberałów dała początek nowemu pokoleniu „mataczy”. Prawdziwym mistrzem matactw okazał się Alfred Escher z Zurychu – przedsiębiorca, założyciel kilku spółek kolejowych, ubezpieczeniowych oraz banku znanego dziś jako „Credit Suisse”. Był również wpływowym członkiem parlamentu. Powiązania polityki i gospodarki osiągnęły tak wysoki poziom, że konieczna była reakcja opozycji.
Demokratyczna rewizja konstytucji
W roku 1865 dokonano częściowej rewizji konstytucji kantonalnej Zurychu, w ramach której wprowadzono tzw. „inicjatywę ludową” (umożliwiającą 10 tys. głosujących domagać się zmiany konstytucji), a w 1869, po rewizji całkowitej, wprowadzono również referendum obowiązkowe w sprawach: wszelkich zmian konstytucji i ustaw, wyboru rządu kantonalnego przez obywateli a nie parlament, zniesienia pełnionych dożywotnio stanowisk, a także progresywnego opodatkowania dochodów i majątków (polegającego na tym, że ludzie zamożni muszą płacić wyższą stawkę niż ludzie biedni). Inne kantony poszły w ślady Zurychu. Lucerna wprowadziła referendum nieobowiązkowe (umożliwiające określonej liczbie głosujących domagać się referendum w sprawie propozycji nowej ustawy lub zmiany już obowiązującej). W ramach pierwszej częściowej rewizji Konstytucji Federalnej w 1866 r. tylko jedna z dziewięciu propozycji została zaakceptowana przez większość społeczeństwa: obywatelom pochodzenia żydowskiego przyznano prawo osiedlania się w dowolnym miejscu w kraju (wcześniej obowiązywało ich ograniczenie do kilku określonych rejonów).
„Kulturkapmf”
Walka między państwem i kościołem (a dokładniej – między partią radykalną i kościołem katolickim) rozpoczęła się w kantonach katolickich. W Ticino radykalny rząd wydalił 22 włoskich mnichów, a we Fryburgu wygnano biskupa po tym, jak konserwatyści próbowali przejąć władzę. Nowe wybory we Fryburgu zakończyły się zdecydowanym zwycięstwem konserwatystów (zdobyli 64 z 67 mandatów) oraz przyjęciem nowej, konserwatywnej konstytucji. Papież Pius IX (1846-1878) z całych sił walczył z duchem nowożytności, który wstrząsał fundamentami jego tkwiącego wciąż w średniowieczu świata:
- Domagający się wolności, równości i sprawiedliwości społecznej liberalizm polityczny radykalnie podważył rządy arystokracji i kościoła.
- Pozytywizm ogłosił, że prawdę można odkryć i udowodnić jedynie za pomocą krytycznych badań naukowych, co w mniemaniu mas stało się niejako oczywistością dzięki sukcesom nauki i jej zastosowaniom w technice XIX w.
- Jako że kościół zbyt długo uparcie twierdził, że „posiada prawdę” oraz nalegał, by lud pokornie wierzył, zamiast dociekać jej samodzielnie, uczeni odmówili zajmowania się tym, czego nie dało się ująć za pomocą metody naukowej.
- Materializm zaprzeczył idei, jakoby duch ludzki (dusza) był niezależny od ciała – a więc przekonaniu, które dominowało od czasów starożytnej filozofii greckiej i nie miało oparcia w Biblii.
W roku 1854 papież Pius IX, ustanowiwszy dogmat (tj. obowiązującą w kościele zasadę wiary) o „niepokalanym poczęciu Maryi”, ponownie ogłosił irracjonalny (tzn. niedostępny „pozytywnej” nauce) pogląd. Reakcja Szwajcarii nie była spektakularna, ale – w perspektywie długookresowej – skuteczna: w 1861 r. nastąpiła zmiana konstytucyjna w St. Gallen, zgodnie z którą oświata przeszła z rąk kościoła w ręce państwa. Dziś większość szkół w Szwajcarii to placówki państwowe; szkoły prywatne są legalne, ale podlegają publicznej kontroli jakości. Wskutek uprzemysłowienia znaczna liczba katolików przeniosła się z regionów wiejskich do miast protestanckich, jak Zurych, Bazylea, Berno czy Genewa. W roku 1865 papież próbował uczynić Genewę diecezją osobną od lozańskiej i w tym celu mianował biskupa, nie uzgodniwszy tego uprzednio z miejscowymi władzami. Rząd odmówił uznania biskupa, w związku z czym diecezja lozańska i Genewa pozostały nierozdzielone aż do dziś.
W roku 1871, wbrew powszechnej wiedzy, Sobór Watykański I (tj. zgromadzenie biskupów) ogłosił dogmat o „nieomylności papieża” (w myśl którego papież ogłaszający doktrynę kościelną nigdy się nie myli) pomimo faktu, że na podstawie dokładnej analizy zbioru doktryn kościelnych (zob. Enchiridion Symbolorum Denzingera) łatwo można znaleźć przykłady, kiedy to papieże uznawali doktryny swoich poprzedników za błędne. Oznacza to naturalnie, że któryś z takich papieży (o ile nie każdy) musiał się „pomylić”. Po tym, jak biskup Bazylei publicznie poparł ów dogmat, około 412 tys. katolików odeszło od kościoła rzymskokatolickiego, spośród których niemal 73 tys. wstąpiło do kościoła chrześcijańskokatolickiego (starokatolickiego), który powstał w ramach protestu przeciwko dogmatowi o nieomylności papieża w Szwajcarii, Holandii i Niemczech. Kiedy biskup Lachat wykluczył z szeregów kościoła rzymskokatolickiego księży sprzeciwiających się dogmatowi, rządy kantonalne odprawiły go wraz z 97 księżmi, z których 84 wygnano ze Szwajcarii.
Całkowita rewizja Konstytucji Federalnej (1874)
Dalsza standaryzacja i referendum federalne
W roku 1874 dokonano całkowitej rewizji Konstytucji Federalnej. Administracji centralnej nadano większe znaczenie w porównaniu z kantonami, które w pozostałych obszarach zachowały samodzielność, aczkolwiek musiały dostosować się do nowych standardów federalnych. Jako że referenda okazały się rozsądnym instrumentem, wprowadzono je teraz również na najwyższym szczeblu administracyjnym. Obywatele, którzy przeprowadzili się do innego kantonu, mieli otrzymać pełnię praw wyborczych po trzech miesiącach. Było to korzystne dla katolików emigrujących ze Szwajcarii centralnej do dużych miast, jak Zurych, Bazylea czy Berno. Poprawioną konstytucję przyjęto większością 63 procent głosów. W roku 1883 nowa ustawa ujednoliciła zasady prawne zawierania umów i prowadzenia handlu na terenie całego kraju. Ujednolicony kodeks cywilny z 1907 r. wszedł w życie w 1912 i obowiązuje do dziś, z wyjątkiem zmian przepisów dot. małżeństwa, które w 1985 r. dostosowano do współczesnej idei równouprawnienia partnerów.
Poprawki konstytucyjne wymierzone przeciwko kościołowi katolickiemu
Walka państwa z kościołem pozostawiła po sobie następujące ślady: Kwestie dot. regulacji stanu cywilnego i ceremonii zawarcia związku małżeńskiego, uprzednio leżące w gestii kościoła, włączono w poczet zadań władz państwowych. Oznaczało to poważne ograniczenie wpływu kościoła na życie obywateli. Federacja otrzymała również uprawnienie do „podejmowania odpowiednich działań przeciwko naruszeniu przez władze kościelne praw obywateli i państwa”. Ustanawianie nowych diecezji uzależniono kategorycznie od decyzji federacji. Zakazano działalności zakonu jezuickiego, a także zakładania oraz ponownego otwierania zamkniętych uprzednio klasztorów. W rzeczywistości jezuici wrócili do Szwajcarii już na początku XX w., jednak wspomniany wyżej zakaz usunięto formalnie z konstytucji dopiero w roku 1973.
Demokracja bezpośrednia
Zasada proporcjonalności i inicjatywa ludowa
Powstanie w Ticino i system wyborów proporcjonalnych
Dzięki systemowi wyborczemu, w ramach którego każdy okręg wyborczy wybierał jednego członka parlamentu, wybory kantonalne roku 1889 w Ticino wyłoniły zdecydowaną, wynoszącą dwie trzecie miejsc, większość konserwatywną, mimo iż zdobyli oni tylko 51,5 procent głosów. Konserwatywny rząd uniemożliwił następnie referendum w sprawie inicjatywy dotyczącej reformy. W związku z tym w 1890 r. pewien członek rządu został zastrzelony, a inny wzięty jako zakładnik na skutek zbrojnego przewrotu. Na mocy dwóch rewizji konstytucji kantonalnej, dokonanych w 1891 i 1892, zreorganizowano okręgi wyborcze i zwiększono liczbę wybieranych w nich członków parlamentu proporcjonalnie do liczby głosów uzyskanych przez partie. Wybory proporcjonalne wprowadzono również w Neuchâtel w roku 1891, jednak w tym wypadku było to z korzyścią dla konserwatystów.
Kilka prób wprowadzenia systemu wyborów proporcjonalnych na poziomie federalnym spełzło na niczym. Najpierw na poziomie federalnym wprowadzono w 1891 r. prawo inicjatywy ludowej (w myśl którego 50 tys. – dziś natomiast 100 tys. – głosujących może domagać się referendum w sprawie zmiany konstytucji; prawo to obowiązywało już w kilku kantonach od roku 1865). Wykorzystano je w 1918, aby ostatecznie ustanowić system wyborów proporcjonalnych na poziomie federalnym. Miało to olbrzymi wpływ na wyniki wyborów roku 1919. Dominująca wcześniej Radykalno-Demokratyczna Partia Szwajcarii (FDP) zdobyła tylko 63 ze 189 mandatów, podczas gdy partie Katolicko-Konserwatywna i Socjaldemokratyczna – po 41 mandatów każda, natomiast kilka nowych pomniejszych partii uzyskało łącznie 44 mandaty.
Droga do rządu wielopartyjnego (koalicyjnego)
Do roku 1891 wszystkich członków rządu federalnego wybierano spośród liberałów. Członek rządu Emil Welti, który opowiadał się za nacjonalizacją kolei, przegrał zdecydowanie w referendum, po czym złożył rezygnację. Na jego miejsce wybrano Josefa Zempa, konserwatystę oraz członka rady nadzorczej dużej spółki kolejowej. Konserwatyści z reguły nie lubili dzielić się rządowymi obowiązkami z innymi. Mimo to w 1929 r. po raz pierwszy członkiem rządu został przedstawiciel partii rolniczej, a w 1943 – przedstawiciel socjaldemokratów. W latach 1959-2003 obowiązywała niepisana, acz stale przestrzegana, zasada zwana „formułą magiczną”. Polegała ona na tym, że członkami rządu zostawali zawsze dwaj liberałowie, dwaj chrześcijańscy demokraci (dawniej konserwatyści), dwaj socjaldemokraci oraz jeden przedstawiciel partii rolniczej. W roku 1971 partia rolnicza przekształciła się w populistyczną prawicową partię o nazwie „Szwajcarska Partia Ludowa”, po czym nieustannie odbierała głosy chrześcijańskim demokratom. W rezultacie od roku 2004 partię ludową reprezentują w rządzie dwaj członkowie, natomiast chrześcijańscy demokraci stali się „młodszym partnerem” z tylko jednym przedstawicielem.
Prawo głosu kobiet
Pierwszą federację kobiet utworzono (1885) w Aarau, a w ślad za nią powołano w roku 1894 Stowarzyszenie Kobiet Zurychu. W 1888 powstało Szwajcarskie Stowarzyszenie Non-Profit Kobiet. Pierwszy kongres poświęcony sprawom kobiet odbył się w Genewie w roku 1897. Natomiast w 1900 organizacje kobiece zjednoczyły się w ramach Federacji Szwajcarskich Organizacji Kobiet. Droga do politycznego i ekonomicznego równouprawnienia była w Szwajcarii szczególnie długa i wyboista. Kwestię prawa głosu kobiet omawiano w Szwajcarii już na początku XX w., jednak nadano je im dopiero w 1971 po kilku nieudanych próbach.
(Więcej na ten temat znaleźć można w następującym artykule: The Long Way to Women’s Right to Vote in Switzerland).
Pacyfizm
Po zakończeniu wojen wywołanych przez Napoleona rozwinęła się idea pacyfizmu (z łac. „pacificus” oznacza miłującego pokój). Ów radykalnie idealistyczny ruch pokojowy umotywowany był odrzuceniem na gruncie religijnym i etycznym jakiegokolwiek użycia siły, militarnych środków utrzymania pokoju oraz wojny obronnej. Utworzone w Anglii (w 1816 r. Stowarzyszenie na rzecz Popierania Trwałego i Powszechnego Pokoju) i Genewie (1830) stowarzyszenia pacyfistyczne rozpoczęły w 1848 organizowanie międzynarodowych kongresów na rzecz pokoju. W 1891 powołano w Bernie biuro pokoju. Do najwybitniejszych przedstawicieli ruchu pacyfistycznego, którzy wywarli znaczny wpływ na politykę europejską, należeli: austriacka pisarka Bertha von Suttner (1843-1914, autorka powieści Precz z orężem z 1889 r., zasugerowała Alfredowi Noblowi ufundowanie nagrody pokojowej), francuski socjalista Jean Jaurès (1859-1914, zamordowany), a także pochodzący z Genewy Henri Dunant (1828-1910, założyciel Czerwonego Krzyża). Mocą konwencji z roku 1899 powołano Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze [a właściwie Stały Trybunał Arbitrażowy – uw. tłum.] mający na celu rozstrzyganie sporów między państwami w drodze arbitrażu a nie działań zbrojnych.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
W roku 1904 Szwajcaria wraz z Francją, Belgią, Wielką Brytanią, Włochami, Austro-Węgrami, Szwecją i Norwegią zgodziły się uznać Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości jako instytucję odwoławczą w przypadku bezowocności negocjacji bezpośrednich. Było to zaprzeczeniem dawnej zasady konfederacji, głoszącej niezależność od obcych sądów. Jednakże, ze względu na różnice siły między niewielką Szwajcarią i otaczającymi ją wielkimi mocarstwami, ruch ten z pewnością był nie tylko inteligentny, lecz także pożądany. W ten sposób uczyniono pierwszy krok do demokratyzacji stosunków między państwami.
(Konstytucja Szwajcarii, pdf w j. ang.).
Tłumaczenie Dawid Świonder
