Prowokacyjnie można powiedzieć, że najważniejszym bogactwem naturalnym w Szwajcarii jest edukacja i związane z nią badania naukowe. Szwajcarska gospodarka opiera się nie na produkcji masowej, lecz na rozwijaniu i wytwarzaniu produktów jednostkowych o wysokiej jakości. Jest zdana na wysoko wykwalifikowaną i dobrze wykształconą siłę roboczą. Dlatego sprawnie funkcjonujący system edukacji jest podstawą dla konkurencyjności helweckiej gospodarki w skali światowej.
Szkolnictwo i federalizm
Analizę Szwajcarskiego szkolnictwa należy zacząć od specyfiki systemu politycznego tego kraju, który w zasadniczy sposób wpływa na rozwój edukacji, nauki i kultury. Szwajcaria jest federacją, czyli dobrowolnym związkiem kantonów (odpowiednik naszego województwa), mających w wielu dziedzinach własne ustawodawstwo. W skład Konfederacji Szwajcarskiej wchodzi 26 kantonów, znacznie różniących się pod względem wielkości, liczby ludności i gmin oraz sytuacji finansowej.
Nie tylko kantony, ale również i gminy posiadają bardzo szerokie kompetencje w wielu dziedzinach życia, m.in. w kulturze i nauce. Również odpowiedzialność za funkcjonowanie i rozwój szkół i uniwersytetów leży w gestii kantonów i po części gmin. Oznacza to, że żadna nowa inwestycja w tej dziedzinie, np. rozbudowa czy remont jakiejkolwiek szkoły kantonalnej bądź gminnej, nie może zostać podjęta bez wcześniejszego referendum na odpowiednim szczeblu politycznym. Taka decyzja musi być w każdym wypadku uprzednio przegłosowana przez społeczeństwo danej jednostki terytorialno-administracyjnej.
Programy dla szkół układane są przez dyrekcje kantonalne ds. szkolnictwa. Instytucje te ponoszą odpowiedzialność za sprawne funkcjonowanie kantonalnego systemu szkolnictwa i sprawują funkcje nadrzędną wobec komisji gminnych.
W Szwajcarii istnieje 26 różnych systemów szkolnictwa. Różnią się nie tylko programami nauczania, ale również jakością edukacji. Nietrudno zauważyć, że dochodzi do naturalnej konkurencji pomiędzy systemami edukacyjnymi. A konkurencja, jak wiadomo, przyczynia się do wzrostu poziomu.
Na szczeblu międzynarodowym Szwajcaria wykazuje się jednym z najwyższych udziałów wydatków na badania naukowe w produkcie krajowym brutto, przy czym ponad dwie trzecie szwajcarskiej działalności badawczej finansowane są przez sektor prywatny. Podczas gdy w przemyśle sektora prywatnego prowadzone są przede wszystkim badania stosowane, na uniwersytetach prowadzi się badania podstawowe. Z drugiej strony, wyższe szkoły zawodowe koncentrują się głównie na badaniach stosowanych, ukierunkowanych na potrzeby rynku. Badania prowadzone są w pierwszej kolejności w dziedzinach o charakterze rozwojowym: biotechnologii, farmacji, chemii, ochronie środowiska, medycynie oraz technologiach informacyjnych i komunikacyjnych.
Uniwersyteckie badania naukowe dofinansowywane są przez Federację, co nie jest jednak regułą.
W żadnym innym kraju na świecie nie istnieje aż tak wielkie powiązanie szkolnictwa i badań naukowych z przemysłem i gospodarką prywaną, jak w Szwajcarii. Jest to z pewnością zasługą federalnego charakteru państwa helweckiego, którego ustrój opiera się na oddolnej demokracji.
Szkolnictwo podstawowe i średnie
System szkolnictwa w republice alpejskiej jest zdecentralizowany – jak już wspomniałem, kształcenie jest w pierwszej kolejności obowiązkiem gmin i kantonów. System edukacyjny dzieli się na trzy stopnie: podstawowy, średni i wyższy. 9-letni obowiązek uczęszczania do szkoły dotyczy szkoły podstawowej i pierwszego etapu szkoły średniej/gimnazjalnej. Drugi etap kształcenia na poziomie średnim obejmuje nieobowiązkowe kształcenie o profilu zawodowym lub ogólnym. Znamiennym dla Szwajcarii jest to, że blisko 60% młodzieży po okresie kształcenia obowiązkowego wybiera kształcenie zawodowe, które z reguły trwa 4 lata.
Organizacja nauki i finansowanie szkół podstawowych w Szwajcarii leży w gestii kantonów, które współpracują w tym zakresie z gminami. Zasadniczo dzieci uczęszczają do szkoły znajdującej się w miejscu ich zamieszkania. Po ukończeniu szkoły podstawowej uczniowie kontynuują naukę w szkole średniej pierwszego stopnia, która stanowi drugi etap edukacji obowiązkowej. Szkoła ta przygotowuje do dalszego kształcenia zawodowego lub ogólnego. Po zakończeniu obowiązkowego etapu edukacji, a więc po 9 latach, rozpoczyna się szkoła średnia drugiego stopnia, która, znów dzieli się na szczebel ogólnokształcący lub zawodowy. Jest to wiec klasyczny model dualny. Szczebel ogólnokształcący stanowią gimnazja i szkoły średnie dyplomowe. Szczebel zawodowy szkoły zawodowe w niepełnym (powiązane z pracą zawodową) bądź w pełnym wymiarze godzin. Nauka w szkole średniej drugiego stopnia trwa z reguły 3–4 lata.
Oprócz szkół publicznych, istnieją również w Szwajcarii szkoły prywatne. M. Moser – prezes Szwajcarskiego Związku Szkół Prywatnych wyróżnia pięć kategorii tego typu szkół:
1. Szkoły wyznaniowe, które reprezentują różne religie, oferując otwartość, tolerancję, respektowanie wartości moralnych oraz odmienność obrządków sakralnych.
2. Szkoły Steinera i szkoły alternatywne (eksperymentalne), które są wyrazem ideałów i zgody na określony sposób życia i myślenia.
3. Szkoły międzynarodowe, pensjonaty z internatem bądź ekskluzywne szkoły bez internatów przeznaczone dla uczniów wywodzących się ze środowisk elitarnych, burżuazyjnych lub arystokratycznych, najczęściej spoza Szwajcarii.
4. Szkoły podstawowe i zakłady opiekuńczo-wychowawcze, do których uczęszczają głównie dzieci poszkodowane środowiskowo, bezdomne, opóźnione w rozwoju bądź takie, które miały problemy w szkołach publicznych i przeniosły się do nich ze względu na oferowany przez nie pewien rodzaj alternatywy.
5. Szkoły językowe i zawodowe (w tym również artystyczne), które są zakładane głównie przez przedsiębiorstwa i firmy i przygotowują do pracy w handlu, turystyce lub administracji oraz uprawiania tzw. zajęć wolnych (w przypadku absolwentów szkół artystycznych).
Szkolnictwo wyższe
System federalny wpływa również na sprawy finansowania szkół wyższych i uniwersytetów oraz formy kształcenia studentów. W kraju federalnym i wielojęzycznym, jakim jest Szwajcaria, sprawna koordynacja systemu szkolnictwa odgrywa dużą rolę, szczególnie na szczeblu ogólnonarodowym.
Ukończenie nauki w szkole średniej drugiego stopnia uprawnia do kontynuowania nauki na trzecim szczeblu edukacji, który obejmuje dwie grupy szkół wyższych: kantonalne uniwersytety i państwowe politechniki z jednej oraz wyższe szkoły zawodowe z drugiej strony. Państwo odpowiada tylko za dwie politechniki (wraz z ich filiami) oraz za wyższe szkoły zawodowe w zakresie techniki i ekonomii. Kantony natomiast ponoszą odpowiedzialność za funkcjonowanie uniwersytetów i pozostałej części wyższych szkół zawodowych. Należy dodać, że uniwersytety kantonalne otrzymują dotacje z budżetu federalnego.
W 1999 r. ministrowie edukacji z ponad 30 państw (w tym Szwajcarii) podpisali deklarację bolońską, zakładającą stworzenie do 2010 r. Europejskiej Przestrzeni Akademickiej z otwartymi dla młodzieży granicami i uczelniami oraz systemem uznawania dyplomów. Na podstawie tej deklaracji wszystkie szwajcarskie uniwersytety i wyższe szkoły zawodowe musiały opracować nową strategię reform i wprowadzić ją w życie do 2010 roku. Pierwsza szwajcarska uczelnia wprowadziła dwustopniową strukturę studiów (bachelor i master) już w 2001 roku.
Studia doktoranckie w Szwajcarii nie są ujednolicone ani pod względem struktury ani treści, nie są również regulowane specjalnymi przepisami – są organizowane samodzielnie przez poszczególne uniwersytety. Zwykle trwają 3-4 lata. Warunkiem wstępu na nie jest na ogół posiadanie tytułu master lub równorzędnego. Poszczególne uniwersytety prowadzą zajęcia teoretyczne, na które studenci uczęszczają równolegle z prowadzeniem indywidualnej pracy badawczej. Generalnie osoby przygotowujące rozprawę doktorską w szwajcarskich uniwersytetach mogą mieć bardzo zróżnicowany status. Mogą na przykład posiadać status doktoranta na uniwersytecie bez automatycznego finansowania lub być zatrudnione jako asystenci, otrzymując wynagrodzenie. Trzecią możliwością jest zatrudnienie w konkretnym projekcie badawczym i otrzymywanie wynagrodzenia, oczywiście jeśli rozprawa doktorska jest elementem tego projektu badawczego. I wreszcie mogą nie mieć żadnego formalnego statusu. W tym przypadku praca nad rozprawą doktorską jest wyłącznie prywatną sprawą doktoranta.
W Szwajcarii państwo nie reguluje spraw związanych z uzyskiwaniem i stosowaniem nazw zawodów i tytułów. Z tego też względu nie jest zadaniem urzędów szczebla federalnego sprawdzanie zasadności posługiwania się tytułami akademickimi i innymi tytułami, a tym samym wystawianie posiadaczom takich tytułów zezwoleń na posługiwanie się nimi. W związku z brakiem regulacji państwowych, przyjął się zatem zwyczaj, iż zagraniczne tytuły akademickie – przyznane przez uznawane w Szwajcarii uniwersytety w ramach regularnych programów naukowo-badawczych – mogą być stosowane w formie oryginalnej z dodatkowym wskazaniem na uniwersytet, który taki tytuł nadał.
Federalny Departament Spraw Gospodarczych, Edukacji i Badan Naukowych
Nie jest przypadkiem, że szwajcarski Departament Spraw Gospodarczych, Edukacji i Badań Naukowych, który odpowiada polskiemu ministerstwu, zajmuje się jednocześnie kwestiami gospodarczymi, edukacyjnymi i badawczymi. To potwierdza fakt, jak bardzo te dziedziny w republice alpejskiej są powiązane ze sobą. Departament pełni w zakresie edukacji niewątpliwie rolę nadrzędną, ale przede wszystkim koordynującą. Funkcjonuje to na zasadzie szwajcarskiego federalizmu i subsydiarności, według których gminy i kantony przejmują zadania, którym mogą same sprostać organizacyjnie i finansowo. Federacja, a więc w tym wypadku Departament Spraw Gospodarczych, Edukacji i Badan Naukowych przejmuje tylko te zadania, które nie leżą w gestii gminnej lub kantonalnej.
Instytucja ta jest swoistym centrum kompetencyjnym federacji w sprawach narodowych i międzynarodowych, dotyczących edukacji, badań naukowych i innowacji. Stąd departament ten zajmuje się przykładowo koordynacją badań naukowych z zagranicą i „exportem” szwajcarskiego dualnego modelu edukacyjnego do innych krajów, m.in. USA. Poza tym odpowiedzialny jest za jakość szkolnictwa w skali państwa, regulacje międzykantonalne i nostryfikowanie dyplomów szkół i uniwersytetów.
Departament ten stwarza więc optymalne ramy rozwoju gospodarki, szkolnictwa i badań naukowych, a więc dziedzin, które się zazębiają. I jak widać funkcjonuje to bardzo sprawnie i w pełnej zgodzie z zasadą subsydiarności, która mówi, że państwo wypełnia tylko te zadania, które nie mogą być rozwiązywane na szczeblach niższych.
Prof. dr Mirosław Matyja jest politologiem, historykiem i ekonomistą, absolwentem Akademii Ekonomicznej w Krakowie i Uniwersytetu w Bazylei. Jest doktorem nauk ekonomiczno-społecznych uniwersytetu we Fryburgu w Szwajcarii, doktorem nauk filozoficznych w Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie (PUNO) w Londynie oraz doktorem nauk społecznych na Uniwersytecie M. C. Skłodowskiej w Lublinie. Jest profesorem na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie w Londynie oraz na Uniwersytecie Guadalajara, Campus Tabasco w Villahermosa w Meksyku. Prof. dr Mirosław Matyja jest autorem książek, esejów, artykułów naukowych, także o tematyce historycznej – w której jest uznanym autorytetem – i publicystycznych. Od ponad 25 lat mieszka w Szwajcarii.
